تاریخچه رده بندی گیاهان
قدیمیترین دست نوشته ها مربوط به رده بندی گیاهی مربوط به 300 سال قبل از میلاد است که توسط یونانی معروف Theophrastus نگاشته شده که اساس رده بندی علفی، چوبی بودن گیاهان بود. سپس سقراط (Discorides)کتابی در مورد گیاهان دارویی با 24 گروه گیاهی براساس تعداد پرچم ها تألیف نمود. این کتاب بیش از 16 قرن از اعتبار خاصی برخوردار بود. این سیستم از رده بندی ها یک رده بندی مصنوعی به شمار می رود. چراکه از یک صفت ظاهری برای تقسیم بندی استفاده شده است.
بعد از آن رده بندی طبیعی مرسوم شد که در آن بجای استفاده از یک صفت، از خصوصیاتی استفاده شد که بیشتر جنبه تئوریکی داشتند و در آن روابط طبیعی بین گیاهان ایجاد شد و اساس رده بندی آن گل و میوه و دانه بود.
سپس رده بندی فیلوژنی که براساس تکامل گیاهی استوار بود بوجود آمد. این نوع رده بندی بدنبال انتشار مقاله مشترک داروین و والاس در زمینه گونه های موجودات زنده و کتاب معروف داروین (منشاء گونه ها) رواج یافت که تحول عظیمی را در علم زیست شناسی پدید آورد و بدین ترتیب، مفاهیم تکامل در رده بندی گیاهی وارد و اساس آن میزان خویشاوندی و اشتقاق گونه های گیاهی از هم شد. معروفترین رده بندی های فیلوژنیکی توسط انگلس، هاچینسون، آمپرژه، بسی، تختجان و جدیدترین آنها کرونکوئیست امریکایی است. در این جزوه نیز رده بندی بر اساس سیستم رده بندی Arthur cronquist می باشد.
رده بندی گیاهان Plant Classification
انسان جهت سهولت مطالعه و شناسایی گیاهان آنها را به شکلهای مختلف طبقه بندی نموده است. تاکسونومی (Taxonomy) شاخه ای از علم گیاهشناسی است که شناسایی، نامگذاری و مطالعه تنوع و مسیر تکاملی گیاهان، طبقه بندی و رویشگاه های گیاهی را بررسی می کند. این واژه در واقع مترادف سیستماتیک گیاهی (Plant Systematic) است.
فلور (Flora) : به مجموعه گیاهان یک منطقه مشخص اطلاق می شود. مثل فلور اروپا، فلور ایران و فلور آذربایجان. کتابهای فلور نیز کتابهایی هستند که مجموعه گیاهان یک منطقه وسیع را مورد بررسی و لیست گیاهان، نحوه شناسایی، پراکندگی جغرافیایی و شرح گیاهان در آنها ذکر شده است. مثل کتاب فلور فلات ایران Flora Iranica که به سرپرستی پروفسور ریشینگر نگاشته شده است و تا بحال حدود 170 جلد از آن منتشر شده است. فلور دکتر احمد پارسا که به زبان فرانسه Flor de la Iran نگاشته شده است. فلور رستنی های ایران تألیف دکتر صادق مبیّن و فلور رنگی ایران تألیف دکتر احمد قهرمان نیز جدیداً در 22 جلد به بازار عرضه شده است.
امروزه نامگذاری علمی گیاهان براساس قوانینی است که توسط کنگره جهانی گیاهشناسی وضع شده است. بر این اساس سطوح رده بندی عبارتند از :
سلسله یا فرمانرو (Kingdom)
شاخه (Division) و زیر شاخه Sub-division
رده (Class) و زیر رده Sub-class
راسته (Order) و زیر راسته Sub-order
تیره یا خانواده (Family) و زیر تیره Sub-family و طایفه یا Tribe
جنس (Genus) و زیر جنس یا بخش Section
گونه (Species) و زیر گونه Sub-species و واریته Variety
گونه
افراد متعلق به یک گونه دارای شباهت ریخت شناسی مشترک بوده و قدرت آمیزش و تولید مثل با هم را دارا می باشند. نتاج یا فرزندان بوجود آمده نیز چنین خصوصیاتی دارند. در اکثر موارد نام گونه برجسته ترین و مشخص ترین صفت گیاه می باشد. این صفت ممکن است به ویژگی های مورفولوژیکی، خواص داروئی، اقتصادی و یا شیمیایی و ... مربوط شود.
مثل (سه پرچمی) Salix triandera (اسم علمی بید) – (گل درشت)Magnolia bigiflora (اسم علمی ماگنولیا).
جنس
یک یا چند گونه را شامل می شود که دارای صفات مورفولوژیک مشترکی هستند. نام جنس گیاه در اکثر موارد نام قدیمی و عامیانه در زبان لاتین و یا یونانی برای آن گیاه است. مثل Rosa، Pinus (کاج)، Linum (کتان) و Achlia (بومادران). ممکن است به احترام برخی اشخاص، اسم آنها را بگیرد. مثل Avicenia (نام جنس درخت حرّا که از نام ابن سینا گرفته شده).
نام علمی دو اسمی : Binominal name
هر گونه از جانداران با دو نام لاتین معرفی می شود که توسط دانشمند سوئدی لینه Linnaeus ابداع شده است. اسم اول اسم جنس است که حرف اول آن همواره با حرف بزرگ نوشته می شود. اسم دوم نام گونه است که حرف اول آن با حرف کوچک انگلیسی نوشته می شود. زیر اسامی علمی، اسم جنس و گونه به طور جداگانه خط کشیده می شود و یا به صورت ایتالیک نوشته می شود:
گیاه بنفشه گل سفید : Viola alba یا Viola alba حالت ایتالیک
تیره
مجموعه چندین جنس گیاهی که دارای صفات نزدیک بهم باشند در گروهی بزرگ بنام تیره یا خانواده قرار می گیرند. جنسهای یک تیره از نظر صفات مشخص شباهت فراوانی به همدیگر دارند. مثال : تیره نخود Fabaceae ، تیره مینا یا کاسنی Asteraceae .
تیره هتروتیپ : در این تیره، جنس ها از نظر شباهت از تیپ اصلی تیره دور هستند مثل تیره آلاله Ranunculaceae که گل در گیاه تیپ تیره یعنی آلاله منظم و میوه از نوع فندقه است، حال آنکه در زبان درقفا گل نامنظم و میوه از نوع فولیکول است. تیره ها ممکن است شامل هزاران گونه (مثل تیره کاسنی) و یا مثل تیره انار، دو گونه داشته باشد.
برای نامگذاری تیره ها، ابتدا گیاهی را از تیره انتخاب می کنند که تمامی صفات تیره را داشته باشد و سپس پسوند - aceae اضافه می شود. (aceae + جنس تیپ = نام تیره)
مثال : تیره آلاله Ranunculaceae ، تیره رز Rosaecae ، تیره کاسنی Asteraceae .
طبق مصوبه کنگره گیاهشناسی همه تیره های گیاهی دارای نام جدید علمی می باشند و نام های قدیمی تیره های گیاهی امروزه کنار گذاشته شده اند و دیگر استفاده نمی شوند. ولی استثنائاً چندین مورد از اسامی قدیمی کاملاً حذف نشده اند، بلکه بهتر است ترجیحاً از اسامی جدید تیره ها استفاده شود.
پسوند طایفه -eaeو زیر طایفه inae- می باشد. پسوند زیرتیره نیز -oidea می باشد.
نام جدید برخی از تیره ها با نام قدیم آنها در زیر آمده است.
نام قدیم نام جدید
Gramineae (تیره گندم) Poaceae
Palmeae (تیره خرما) Arecaceae
Crucifereae (تیره کلم) Brassicaceae
Legominosae (تیره نخود) Fabaceae
Umbelliferae (تیره جعفری) Apiaceae
Labiatae (تیره نعناع) Lamiaceae
Compositae (تیره گل آفتابگردان، یا مینا یا کاسنی) Asteraceae
راسته
مجموعه تیره های مجاور و نزدیک به هم گروه بزرگتری به نام راسته را بوجود می آورند. راسته ممکن است شامل یک و یا تیره های فراوانی باشد. بطور کلی محدوده و مرز راسته ها کاملاً مشخص و معین نیست. صفاتیکه در تعیین راسته به کار می روند، اغلب صفات درونی و تشریحی و نه ظاهری می باشند. مثل راسته Parietales که تمکن در آنها از نوع کناری است و یا راسته Centrospermales که دارای جنین خمیده است. برای نامگذاری راسته از تیره تیپ آن راسته استفاده می شود و بجای پسوند تیره از پسوند ales - استفاده می شود. پسوند بالاراسته - anae و زیر راسته - ineae است. Rosaceae Rosales
رده و شاخه
از تجمع راسته‌ها، رده و از تجمع رده‌ها شاخه بوجود می آید. پسوند رده opsida – زیر رده – ideae و پسوند شاخه - phyta و زیرشاخه -icae می باشد.
رده بندی گیاهی
1 – نهانزادان یا اسپورداران (Cryptogams یا Archegoniatae) که گیاهانی ابتدایی و شامل شاخه خزه ها و نهانزادان آوندی و فاقد اندام جنسی به صورت پرچم و مادگی می باشند.
2 – پیدازادان یا دانه داران (Phanerogams یا Spermatophytes) که گیاهانی عالی و شامل شاخه بازدانگان و نهاندانگان و دارای اندام های جنسی پرچم و مادگی می باشند.
در رده بندی های قدیم گیاهان براساس داشتن و نداشتن گل به دو دسته گیاهان گلدار و بدون گل تقسیم می شدند. از آنجا که تعریف مشخصی از گل وجود ندارد، به نظر می رسد که رده‌بندی گیاهان براساس داشتن یا نداشتن دانه در آنها علمی‌تر و صحیح‌تر باشد. زیرا دانه دارای تعریف دقیقتر و مشخص‌تری است. گیاهان بدون دانه گیاهان ابتدایی را شامل می شوند که به علت نداشتن دانه با اسپور یا هاگ تکثیر می یابند. توجه : بین شاخه های فوق گیاهانی حد واسط قرار دارند که صفات بینابینی را نشان میدهند. شاخه پیدازادان اولیه (مابین نهانزادان آوندی و بازدانگان) و شاخه تخمک‌کیسه‌ای‌ها (بین بازدانگان و نهاندانگان). درواقع گیاهان براساس نحوه تکثیر به دو گروه زیر تقسیم‌بندی میشوند:
نهان زادان Cryptogams
الف - نهانزادان بدون آوند (خزه گیان) که شامل جگرواشها (Liverworts)، شاخ‌واش ها (Hornworts) و خزه ها (Mosses)
1 – شاخه خزه ها Bryophyta (خزه ها = Mosses)
خزه ها گیاهانی بسیار قدیمی، فاقد ریشه و آوند که از نظر جثه بسیار کوچک (چند میلیمتر و گاه چند سانتیمتر) و فتوسنتزکننده می باشند که خشکی‌زی و یا آبزی و شدیداً رطوبت خواه و سایه دوست می باشند و از نظر پراکندگی در مناطق سایه دار و رطوبی مثل شکاف صخره ها و کف جنگلها و در سطح درختان جنگلی دیده می شوند. مشخص ترین ویژگی این گیاهان قرار داشتن گیاه اصلی در مرحله گامتوفیتی n و زندگی انگلی اسپوروفیت 2n روی گامتوفیت‌هاست. گامتوفیت ممکن است تال مانند (تال یا Tallous اندام رویشی گیاهی که در آن ریشه و ساقه و برگ تمایز نیافته است) و یا ساختارهای برگ مانند به نام فیلید (Phyllids) می باشند که برگ واقعی نیست و فاقد کوتیکول و روزنه می باشد. اسپوروفیت دارای یک ساقه و کپسولی به نام اسپوروگونیوم است. اندام جنسی ماده در آنها آرکگونیوم Archegonium نامیده می شود. (به چرخه زندگی خزه ها توجه کنید) از جنس معروف خزه ها می توان به Funtaria, Sphagnum و Polytrichum اشاره نمود. این گیاهان دارای اجزای ریشه مانندی به نام ریزوئید می باشند. ریزوئیدها در خزه ها چندسلولی می باشند.
یادآوری مهم : تناوب نسل در گیاهان
همه گیاهان تناوب نسل دارند یعنی دارای دو مرحله اند. یکی از مراحل مرحله اسپوروفیت می باشد که منجر به تولید اسپور یا بذر می شود و وضعیت کروموزومی آن 2n است. مرحله دیگر گامتوفیت است که منجر به تولید سلولهای جنسی یا گامت های نر و ماده می شود و وضعیت کروموزومی آن n است.
نکته : جانوران تناوب نسل ندارند. بدین معنی که هیچ جانوری را به صورت n نمی بینیم
چرخه زندگی معمول در خزه ها
2 – جگرواش ها یا هپاتیک ها (Liveworts) یا شاخه Hepaticophyta
گیاهانی سبز، کوچک، بدون آوند که قبلاً در شاحه خزه ها طبقه بندی می شدند. ریزوئیدها در این گیاهان تک سلولی می باشد.
از گیاهان معروف این شاخه می توان به Pellia epiphyta اشاره نمود که بر روی تمامی انواع خاکها، بجز خاکهای گچی مشاهده می شود و در خاکهای زهکشی شده، کناره جویبارها و بوته زارها توانایی رشد دارد. برخی از جگرواشها برگ مانند بوده و دارای برگهایی با بریدگی هایی عمیق و قطعه قطعه در ردیف های متصل به ساقه هستند.
3- شاخ واش ها (Hornworts) یا شاخه Anthocerophyta
گیاهانی که در آبهای راکد تشکیل توده های منشعبی را میدهند و دارای برگ های فراهم فوق العاده ظریف و گلهای تک جنسه بسیار ریز می باشند.
ب – نهانزادان آوندی یا Pteridophyta
این گیاهان ابتدایی ترین گیاهان آوندی می باشند که ظاهری علفی داشته و فاقد ساختمان ثانوی و غالباً دارای ریشه و ساقه و برگ می باشند. گروهی از آنها مثل دم اسبیان بدون تغییر و تحول باقی مانده‌اند و برخی از آنها مثل سرخس ها تغییر و تحول زیادی داشته اند.
نهانزادان آوندی به سه گروه تقسیم بندی می شوند:
1 – پسیلوپسیدا که فاقد برگ می باشند که نسل آنها منقرض شده و فقط بصورت فسیل باقی مانده‌اند. معروف ترین جنس آنها Rhynia میباشد.
2 – لیکوپسیدا که برگ در آنها واقعی نیست (کاذب) بلکه یک برآمدگی و زائده اپیدرمی بوده و اثری از آوند در آن دیده نمی شود که شامل دم اسبیان و پنجه گرگیان است.
3 – پتروپسیدا که دارای برگهای واقعی است که شامل سرخس هاست.
راسته دم اسبیان Equisetales (Horsetails)
که شامل یک تیره به نام Equisetaceae است.
گیاهانی علفی کمیاب می باشند که در حاشیه جویبارها، برکه ها و باتلاق ها یافت میشوند. ساقه این گیاهان زیر زمینی (ریزوم) است که در عمق 50 تا 60 سانتیمتری خاک قرار می گیرد و از آن دو نوع ساقه هوایی بوجود می آید. یکی از ساقه هاسبز رنگ و نازا و دارای انشعابات فراهم می باشد که عمل فتوسنتز را به عهده دارد و حدود 20 تا 30 سانتیمتر طول دارد. دیگری ساقه زایاست که قهوه ای رنگ یوده و کوتاهتر و دارای قطر بیشتری است. در رأس منتهی به سنبله هاست که در این ستبله هاگدانها قرار دارند. هر دو ساقه دارای شیارهایی در طول خود می باشند. برگ ها فقط در گره های ساقه به صورت فراهم قرار دارند. هاگ های موجود در هاگدانها در شرایط مرطوب و مناسب جوانه زده و گیاه جدیدی تولید می کنند. دم اسبیان اصطلاحاً وابستگان سرخسها Related ferns نامیده می شوند.
راسته پنجه گرگیان Club mosses
گیاهان علفی سبز کوچکی اند که دارای هاگ و برگ های خزه مانند بوده و در جاهای مرطوب و نواحی کوهستانی یافت می شوند و دارای انشعابات زیادی هستند که به صورت راست یا خزنده می باشد. هاگها در هاگدانهای کیسه مانندی بر روی سطح فوقانی برگ ها قرار دارند. در این راسته دو جنس مهم Lycopodium (پنجه گرگ) و Selaginella (علف خوک) وجود دارد.
فرمت این مقاله به صورت Word و با قابلیت ویرایش میباشد
تعداد صفحات این مقاله 14 صفحه
پس از پرداخت ، میتوانید مقاله را به صورت انلاین دانلود کنید
دانلود مقاله اصول رده بندی گیاهی
