یکى از اهداف ارزشمند انقلاب اسلامى ایران تدوین مبانى علوم انسانى از جمله اقتصاد از دیدگاه وحى و اهل بیت وحى(علیهم السلام)است که به منظور تدبیر بهینه امور اجتماعى اقتصادى صورت مى گیرد.مقاله حاضر، که در آن «مبانى اقتصاد از دیدگاه قرآن کریم» مورد بررسى قرار گرفته، گامى هرچند ابتدایى اما بدیع و راهگشا در این خصوص است. در این بررسى، خاطرنشان شده که از منظر قرآن کریم، اقتصاد سالم و رشدیابنده مبتنى بر اصول ذیل است: شناخت و تدبیر امور اقتصادى از راه تفقّه، تعقل، اعتقاد به توحید (تجلّى توحید در اقتصاد)، اعتقاد به معاد، اعتقاد به مظهرى از عبودیت بودن عملیات اقتصادى، دخالت دولت در اقتصاد، عدالت در عملیات اقتصادى و تزکیه.
مقدّمه
مطالعه زندگى بشر در ادوار گوناگون تاریخ، گویاى این حقیقت است که یافتن شیوه هاى مناسب براى بقاى بهتر و بیش تر (سعادت)، از مهم ترین دغدغه هاى خاطر تمامى انسان هاست و همواره براى نیل به این هدف، تلاش هاى فراوانى صورت گرفته و رنج هاى طاقت فرسایى تحمل شده است.
گستردگى، ظرافت و در هم تنیدگى شؤون گوناگون وجودى انسان از یک سو، و پیوندهاى او با دیگر کاینات از سوى دیگر، آن چنان پیچیده و اعجاب انگیز است که تمامى جستوجوگران با فراست را به اظهار عجز از شناخت همه جانبه و دقیق انسان واداشته، و طنین فریاد «انسان موجود ناشناخته» را در زمین و زمان پراکنده است. در این میان، انبوه عظیمى از نظریات از سوى صاحب نظران در زمینه هاى گوناگون علوم انسانى، از جمله اقتصاد (که در آن ارائه راه هاى دست یابى به تولید، توزیع و مصرف بهینه کالاها و خدمات مورد توجه است)، ابراز و در بوته نقد قرار گرفته است.
در کنار دنیاى بزرگ و در خور مطالعه وجود انسانى، عالَم با عظمت، ژرف و قابل ملاحظه قرآن کریم، اعجاب هر اندیشمندى را سخت برمى انگیزاند; و به راستى که عالم قرآن کریم بسى گسترده تر و داراى افقى فراتر و اعماقى ژرف تر از گستره و عمق وجودى انسان و دیگر مظاهر طبیعى است.
اهمیت بررسى متفکرانه آیات قرآن کریم همراه با بهره گیرى از حاصل تدبّرات اندیشمندان در آن، و به ویژه استفاده از افادات اهل بیت وحى(علیهم السلام) در این خصوص، بر نظریه پردازان اسلام شناس و بصیر در علوم انسانى پوشیده نیست. به همین دلیل، مباحث مبنایى اقتصاد از دیدگاه آیات قرآن کریم مورد بررسى قرار مى گیرند.
شیوه شناخت و تدبیر امور اقتصادى
از آیات قرآن کریم مستفاد است که دست یابى به زندگى شایسته و سالم در گرو بهره گیرى از معارف آسمانى و تفکّر و تعقّل است و باید خطوط کلى، اصول و شاهراه هاى هدایت را از وحى گرفت و در چارچوب آن ها و با کمک قواى ادراکى، اندوخته هاى تجربى را افزایش داد و از این طریق، ابهامات و مشکلات فراروى بشر در زندگى را برطرف کرد.
امور اقتصادى بخش مهمى از زندگى انسان را به خود اختصاص داده اند. جهت دهى و سامان بخشى اقتصاد از این قضیه مستثنى نیست. بنابراین، براى یافتن اصول و خطوط کلى در مسائل اقتصادى نیز باید به آنچه خالق انسان و زندگى نازل کرده است، مراجعه نمود، حیات طیّبه اى را که او معرفى کرده، شناسایى و مسیرهاى منتهى به آن را از طریق وحى کشف نمود و به وسیله تفقّه و تعقّل و راه کارهاى لازم آن را به کار بست.
تفقّه در احکام اقتصادى
در آیات متعددى خاطرنشان شده است که رهاوردهاى وحى انسان را به حقایق هستى واقف و راه هاى نیل به سعادت و فلاح را به او مى نمایانند، مسیر را براى او روشن ساخته، او را هدایت مى کنند:
ـ «و نزّلنا علیکَ الکتابَ تبیاناً لِکلِّ شىء و هدىً و رحمةً و بُشرى للمسلمین» (نحل: 89); و ما این کتاب را بر تو نازل کردیم که بیانگر همه چیز و مایه هدایت و رحمت و بشارت براى مسلمانان است.
ـ «قد جاءَکم مِنَ اللّهِ نورٌ و کتابٌ مبینٌ یهدى به اللّهُ مَن اتّبع رضوانَه سُبُلَ السَّلام و یُخرجهم من الظلمات الى النورِ باِذنه و یهدیهِم الى صراط مستقیم» (مائده: 15ـ 16); از سوى خدا، نور و کتاب آشکارى به سوى شما آمد. خداوند به برکت آن، کسانى را که از خشنودى او پى روى کنند، به راه هاى سلامت، هدایت مى کند و به فرمان خود، از تاریکى ها به سوى روشنایى مى برد و آن ها را به سوى راه راست رهبرى مى نماید .
قرآن کریم با صراحت، دعوت خود را دعوت به سوى احیا (زنده کردن) اعلام مى کند: «یا ایُّها الّذین آمَنوا استجیبوا للِّهِ و للرّسول اذا دعاکم لما یحییکم» (انفال: 26); اى کسانى که ایمان آورده اید، دعوت خدا و پیامبر را اجابت کنید، هنگامى که شما را به سوى چیزى مى خواند که شما را حیات مى بخشد.
علاوه بر آیات مزبور که بر هدایت انسان به صورت کلى تأکید دارند، در آیات بسیارى نیز رهنمودهاى جزئى و مشخص در مسائل گوناگون اقتصادى وجود دارند:
ـ «اَحَلَّ اللّهُ البیعَ و حرَّم الرّبا» (بقره: 275); خدا بیع را حلال کرده است و ربا را حرام.
ـ «اوفوا بالعقود» (مائده: 1); به پیمان ها (و قراردادها) وفا کنید.
ـ «یا ایُّها الّذین آمنوا لا تأکلوا اموالکم بینَکم بالباطل الاّ ان تکونَ تجارةً عن تراض منکم.» (نساء: 29); اى کسانى که ایمان آورده اید، اموال یکدیگر را به باطل (و از طرق نامشروع) نخورید، مگر این که تجارتى با رضایت شما انجام گیرد.
ـ «اوفوا الکیلَ اذا کلتم و زنوا بالقسطاس المستقیم ذلکَ خیرٌ و احسنُ تأویلا» (اسراء: 35); و هنگامى که پیمانه مى کنید، حق پیمانه را ادا نمایید و با ترازوى درست وزن کنید. این براى شما بهتر و عاقبتش نیکوتر است.
ـ «و اعلموا انَّما غنمتم من شىء فاَنَّ للّهِ خُمُسه و للرسول و لذىِ القربى و الیتامى و المساکین و ابن السبیل» (انفال: 41); هرگونه غنیمتى به دست آورید، خمس آن براى خدا و براى پیامبر و براى نزدیکان و یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه است.
ـ «ولو انَّ اهلَ القرى آمنوا و اتّقوا لفتحنا علیهم برکات من السّماءِ و الارض» (اعراف: 96); و اگر اهل شهرها و آبادى ها ایمان مى آوردند و تقوا پیشه مى کردند، برکات آسمان و زمین را بر آن ها مى گشودیم.
از سوى دیگر، قرآن کریم بر فهم دقیق و عمیق معارف وحیانى با عنوان «تفقّه در دین» تأکید کرده است: «فلولا نفر من کلِّ فرقة منهم طائفةٌ لیتفقّهوا فى الدّینِ و لیُنذروا قومهم اذا رجعوا الیهم لعلّهم یحذرون» (توبه: 122); چرا از هر گروهى از آنان (مؤمنان)، طایفه اى کوچ نمى کند (و طایفه اى در مدینه بماند) تا در دین (و معارف و احکام اسلام) آگاهى یابند و هنگام بازگشت به سوى قوم خود، آن ها را بیم دهند؟ شاید (از مخالفت فرمان پروردگار) بترسند و خوددارى کنند.
در تفسیر این آیه کریمه، آمده است: «مراد از تفقّه، تفهّم جمیع معارف دینى از اصول و فروع است.»1 بر این اساس، اهتمام به تفقّه در دین، از جمله در قلمرو احکام اقتصادى، لازم و ضرورى است.
تعقّل
در کنار تفقّه (دریافت معارف وحیانى)، تعقّل (وقوف بر دانش تجربى بشرى) نیز مورد عنایت ویژه قرآن کریم است. از منظر قرآنى، استفاده از «عقل جمعى» و مشورت با صاحب نظران براى تدبیر امور اجتماعى یک اصل مهم در جامعه توحیدى است: «وَاَمْرُهم شورى بینهم» (شورى: 38); و کارهایشان به صورت مشورت در میان آن هاست.
علّامه طباطبائى در تفسیر این آیه، یاداور شده اند که از ویژگى هاى مؤمنان آن است که ایشان اهل رشد و رسیدن به واقع هستند و براى دست یابى به نظر صحیح، اهتمام به مراجعه به عقول دارند.2
همچنین آیة اللّه جوادى آملى اظهار داشته اند که در امورى که از قبیل «امراللّه» نمى باشند و بلکه «امرالمسلمین» محسوب مى شوند (لزوماً) دستورالعمل خاصى از ناحیه شریعت نمى رسد، بلکه مسلمانان از راه مشورت با یکدیگر و استفاده از حاصل تأمّلات و تعقّلات، به تدبیر امور خود مى پردازند; مثلا، در مورد این که در چه جایى از کشور لازم است سد ساخته شود و این که نوع آن چگونه باشد (خاکى باشد یا غیر آن) باید از تجارب و نظرات افراد صاحب نظر استفاده کرد.
چکیده
مقدّمه
شیوه شناخت و تدبیر امور اقتصادى
تفقّه در احکام اقتصادى
تعقّل
تجلّى توحید
در اقتصاد
عملیات اقتصادى; مظهرى از عبودیت
نقش توجه به معاد در اقتصاد
شامل 37 صفحه فایل word
دانلود مقاله اقتصاد از دیدگاه قرآن