با بررسی تاریخ اقوام گذشته و دیگر پیامبران الهی که بخشی از آن در قرآن کریم آمده است، به خوبی می توان چهره شهرها را در تاریخ انبیا تبیین کرد . . از مجموع آیات الهی چنین بر می‌آید که شهر اسلامی از تقدس خاصی برخوردار است و باید درجهت گسترش واعتلای شهر و حفظ امنیت شهروندان آن ازهر نظر کوشید. پیامبر اکرم(ص) در حدیثی می‌فرمایند زمین مادر شماست. انسان با مادرش چگونه رفتار می‌کند؟ این حدیث حفاظت از محیط زیست ، آمایش سرزمین در شهرسازی و توسعه، برنامه‌ریزی و سازمان دادن به نحوه اشغال فضا، تعیین محل سکنای انسان‌ها، محل فعالیت و کنش‌های بین عوامل گوناگون نظام اجتماعی ـ اقتصادی را در خود دارد.
با نگاهی به ادوار قدیم تاریخ و زندگی بدوی انسان اولیه، به خوبی در می‌یابیم که ازغار تا قصر، همواره عنصری به نام نیاز در رفتار او مشاهده شده است. انسان ، نیاز به امنیت، نیاز به مسکن، نیاز به غذا، نیاز به پوشاک و از همه مهم‌تر نیاز به زندگی اجتماعی را در خود احساس می‌کرده است. اوازبدو تولد به دنبال تأمین امنیت خود بوده است و این خواسته او بر سه رکن دسترسی به " جان پناه" ، " زندگی جمعی " و " آسایش " استوار بوده است .بدین ترتیب برای خود مأن و فضایی با ویژگی بودن با دیگران احساس می نماید و به تجربه دریافته است به دست آوردن این امکانات با سکونت در محل مطبوع و تأمین کننده ارکان امنیتی فوق میسر می گردد.
ابن خلدون (اولین تئوری پرداز معماری اسلامی) منشأ بنیاد شهرها را خصوصیات تجمل خواهی بشر و زندگی در ناز و نعمت می داند . در این مورد ابتدا نحوه زندگی بادیه نشینان را بررسی می کند و می گوید که بادیه نشینیان گروهی هستند که به کارهای کشاورزی و دامپروری مشغولند و از آنجایی که برای پرورش حیوانات و گیاهان محتاج به چراگاهها و زمین های حاصل خیز هستند، بنابراین مجبورند که دردشت ها و صحراها زندگی کنند.
ابن خلدون در مورد بنیاد شهرهای بزرگ و توسعه آنها می نویسد که چون شهرهای بزرگ دارای ساختمان ها و عمار ت های بزرگ است، ایجاد آنها به نیروی انسانی زیاد و ثروت هنگفت نیاز دارد. بنابراین، فقط پادشاهان و دولت های مقتدر می توانند با اجیر کردن و یا به بردگی کشیدن انسان ها اقدام به ایجاد چنین عمارت ها و شهرهای بزرگی کنند. البته باید توجه داشت که ابن خلدون منشأ پیدایش شهرها را تنها ناشی از عوامل اقتصادی نمی داند، بلکه معتقد است که در تشکیل بعضی از شهرها، مذهب نقش عمده ای داشته است؛ به عنوان مثال، شهر مذهبی مکه به امر خداوند و به وسیله ابراهیم (ع) و اسماعیل (ع) بنا شده است. وقتی حضرت ابراهیم(ع) خانه کعبه را ساخت به خداوند گفت: خدایا این مکان را شهر قرار بده. خود شهر در اسلام مهم است و حضرت ابراهیم(ع) برای شهر چند مولفه ذکر می‌کند: 1- امن باشد 2- رزقش فراوان باشد 3- در آن بت پرستیده نشود. بنابراین اگر این مولفه‌ها در شهری باشد، آن مکان از نظر تفکر وحیانی، شهر است.
در معماری نمادهایی داریم که عمومی هستند. به‌طور مثال در مورد عدد 4 می‌گویند عددی است که نشان‌دهنده چهار جهت و عناصر اربعه است.
درحدیثی از امام صادق(ع) روایت شده است که از امام (ع) می‌پرسند چرا به کعبه می‌گویند کعبه؟ می‌گوید چون چهارگوش است (کعبه مکعب‌شکل است ولی ارکان آن چهارتاست و دارای وجوهی است، ارکان چهارگوشه آن است و وجوه سطح آن) می‌پرسند چرا چهارگوش است؟ می‌گویند برای این که ضراح(معبدی است در آسمان که ملائک به دور آن طواف می‌کنند) چهارگوش است. می‌پرسند چرا ضراح چهارگوش است؟ می‌گویند چون بیت‌المعمور چهارگوش است. می‌پرسند چرا بیت‌المعمور چهارگوش است؟ می‌گویند چون عرش چهارگوش است و بدین سبب عرش چهارگوش است چون ارکان توحید 4 تاست: تهلیل، تسبیح، تحمید و تکبیر.
مهندس نقی زاده (استاد واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی )وضع اصطلاح معماری اسلامی را از سوی متفکران و معماران غربی می داند و عنوان می کند: واژه شهر اسلامی و معماری اسلامی را غربی‌ها به‌وجود آوردند. آنها در بررسی معماری مسلمانان متوجه شدند که معماری ما با آنها بسیار متفاوت است و تفاوت را در اسلام دیدند.
قرآن کریم از جمله منابع اصیل و بنیادین در تشریح رویکرد اسلام به ویژگی های شهر مطلوب است.
شهر اسلامی چه خصوصیاتی دارد؟ آیا شهری است با گنبد و مناره های متعدد، برخوردار از اماکن مذهبی متنوع، دارای چهره تاریخی و باستانی مانند شهرهای اوائل اسلام و یا شهری است با انسان هایی موحد .
هنوز تعریفی کامل از شهر اسلامی و خصوصیات آن ارائه نشده است . بی تردید اصیل ترین و جامع ترین منبع معارف اسلامی قرآن کریم است؛ اقیانوسی که انسان‌ها در قرون و اعصار از برکات آن متنعم شده‌اند و در عین حال ضمن حفظ طراوت و تازگی، نقصانی در آن ایجاد نشده است ونمی شود.
شامل 24 اسلاید powerpoint
دانلود پاورپوینت نگاهی به معماری و شهرسازی جهان در اسلام