اختصاصی از
یاری فایل دانلود مقاله گذری کوتاه بر تاریخ ایران دانلود با لینک مستقیم و پر سرعت .
مقدمه
شیوه های معیشت و تولید و فعالیت های انسانی منبعث از آن در فضا نمی باشد ساخت شهر بازتاب اوضاع و احوال اجتماعی - فرهنگی و سیاسی اقتصادی حاکم فضاست که در یک مقطع زمانی – مکانی خاص رخ داده و در بستر زمان تحول یافته است . مکان به عنوان عنصر ثابت و تابع متغیرهای زمان جامعه اقتصاد فرهنگ و سیاست را در خود متبلور کرده است.
پژوهشها نشان می دهند که حاصل و برآیند این عوامل است که در مکانی مشخص به فضا معنا بخشیده و آن را به نماد و بیان نمادین تبدیل کرده اند برآیند این عوامل شکل را ساخته و شکلهای متفاوت – بنا به محتوای خویش – بافت کالبدی و شالوده فضایی شهر یا کانون زیستی را پی افکنده اند.
این عوامل که به گونه ای زنجیره ای به یکدیگر وابسته اند و از زمانی که بشر یکجا نشین شد دولت را سامان داد و شهر را بنا کرد تا به امروز نقشی تعیین کننده در تعریف آن داشته اند این عوامل را میتوان به گونه ای کلی و عمده در سه گروه زیر مطرح کرد:
اول: مسائل جهان بینی یا چگونگی نحوه نگرش به جهان این عامل، دین ،مذهب ، مسلک، فرق متفاوت اجتماعی و مذهبی مراد از این عامل هر آن چیزی است که معنای فرهنگی و یا اجتما عی و روابط ناشی از آن را سبب می شود مطالعاتی متعدد در مقیاس جهانی نشان از تاثیر قطعی این عامل در تکوین شهر و کانون زیستی دارد.
دوم : عامل اقتصادی یا چگونگی تعریف مادی جهان بر چگونگی تولید و توزیع ثروت ،حرکت (گردش کالا) ،نحوه تولید ،توزیع و مصرف محصولات و رابطه آن با ساخت کالبدی نظر دارد مقصود از این عامل آنی است که معنای روابط و ارتباطات اقتصادی را دارد.
در گذشته اهمییت دارد «غارت – دفاع » در مقیاس جهانی به طور عام و در مقیاس کشور به گونه ای خاص نقش بازی کرده و تاثیری سرنوشت ساز بر اوج و حضیض شهر داشته است . می توان پدیده غارت- دفاع را پدیده ای دانست که تاریخ شهر را تبیین کرده است.
سوم: عامل محیط یا اقلیم ، یا چگونگی تعریف زیست – محیطی جهان این عامل ،آب و هوا همواری و ناهمواری و به طور کلی عناصر محیط زیست طبیعی را شامل می شود.
تاثیر آن بر شکل گیری کالبدی و تظاهرات فضایی کانون زیستی وشهر است .
فصل یکم
شهر نشینی، شهر گرایی و «شهر سازی»،
قبل از اسلام
مدخل
افول تمدن بین النهرین که در پی ستیز شهر – دولتهای مستقر در آن خطه رخ میدهد از سویی و رشد شتابان یکجا نشینی آریاییهایی که در دشتهای وسیع و مرتفع سلسله جبال زاگرس سکنی گرفته بودند از سوی دیگر سبب گردید تا مراودات و ارتباطات بسیاری با شهر – دولتهای بین النهرین بر قرار گردد ، ارتباط همه جانبه ، همه سویه و جامع بین جوامعی هنوز مدنی نشده به جوامعی که سالها از مدنیت آنها می گذرد . در این آمد و شد اطلاعاتی است که جوامع مستقر در ارتفاعات مظاهر تمدن دشت نشینان را دریافته و تمدن خویش را با مایه گرفتن از آن پایه می نهند ، به آن قوت می بخشند و سپس تمدن پیشین را مغلوب و مقهور خویش می سازند .
در این دوران ما با دو گونه عمده شهر نشینی و یک گونه شهر نشینی و شهر گرایی گذرا بین این دو شیوه عمده مواجه هستیم
اول –شیوه پارسی : این شیوه از قرن نهم ق.م با ساختن اولین «شار» مادی الهام گرفته از« شهر –تپه» های بین النهرین (زیگورات) شروع شده و با شکوفایی شارهای پارسی در شوش ،استخر ،پاسارگاد و....... به اوج خود میرسد . تخت جمشید نمونه والایی از تغییر مفاهیم و معانی است که از تمدن های بین النهرین کسب شده است.
دوم-شیوه یا میان شیوه پارسی – هلنی : جانشینان اسکندر نوعی دیگر از روابط میان انسان و استقرار انسانی را مطرح می کنند گونه ای که هم بنیانهای شهر – دولت یونانی را در خود دارد . هم مفاهیم شهر – قدرت های ایرانی را .
سوم- شیوه پارتی : مقاومت در مقابل مفاهیم مادی و معنوی شهر – دولتهای پایه گذاری شده توسط سرداران یونانی و ستیز برای استیلای مفاهیم و معانی زیست و تولید بومی ،سه شیوه فوق در پنج مقطع تاریخی (نظام های حکومتی متفاوت ) به کار گرفته می شوند و سه مرحله متفاوت در شهر گرایی و شهر نشینی دوران باستان را شامل میگردند :
اول : مرحله شکل گیری و پیداش پدیده شهر رشد آن در دوران ماد و بالندگی آن در دوره هخامنشنی ( استقرار قطعی شیوه پارسی)
دوم : مرحله پیدایش «نو شهرها » و تجربه سازماندهی شبکه شهری در سازمان
فضایی کشور :
سوم: مرحله پیدایش نو شهر های سوق الجیشی و تعمیم مفهوم شهر به منطقه ای بس فراتر از محدوده ها ی کالبدی بلا فصل آن:
تشکیل دولت ماد ودر ورای طبقات و اقوام قرار گرفتن آن سبب می گردد تا دولت هم مفهومی آسمانی یابد و هم مفهومی زمینی . دولت هم مظهر آسمان و قوامین آنست و هم مظهر تنظیم و تنسیق ارتباطات و روابط زمینی است چنین دولتی نه بر تقسیم کار اجتماعی بین جوامع سه گانه تحت فرمان خود بلکه بر وحدت اجتماعی کار بین آنها پای می فشرد .
آنچه در دوران ماد رخ می دهد نه شهر نشینی و نه یکجا نشینی است چون یکجانشینی قبلاً رخ داده است و گواه بر آن موجودیت جامعه روستایی است و اینکه شهر نه به عنوان تشکیل یک جامعه کاملاً مشخص بلکه مکان جمع شدن سه جامعه رو ستایی ، ایلی و شهری است.
شار مادی در این مرحله عبارت است از قلعه ای محکم و قوی بر فراز تپه یا نقطه سوق الجیشی خاص که در دامنه و در پس دیوارهایش نقاط زیستی کوچک و بزرگ پراکنده اند . در این شار مفهوم بازار هنوز در مرحله جنینی قرار دارد . آنچه مورد برنامه ریزی و طراحی دقیق قرار می گیرد قلعه و تقسیمات داخلی آنست.
شار نظامی- کشاورزی دوران ماد جای خود را به شار نظامی- بازرگانی پارسی در سر حدات و شار بازرگانی – کشاورزی سرزمین های میانی می دهد .
شار پارسی علاوه بر آنکه محل استقرار و تمرکز قدرت مذهبی و حکو متی است مرکز اقتصادی و بازرگانی نیز می گردد. بازار در شهر تولد می یابد.
شار پارسی مسوول مستقیم امنیت منطقه تحت نفوذ خویش است همان گونه که مسئول جمع آوری مالیات و در مواقع لزوم سرباز و نیروی انتظامی منطقه خویش نیز می باشد شار پارسی اولین قدم در مفهوم منطقه ای شدن را برداشته است .
«شهر – معبد» ،«شهر- قدرت» و« شهر- بازار » مفاهیمی هستند که شار پارسی با خود حمل می کند و با استقرار در نقاط سوق الجیشی بسیار با اهمیت به مقوله زیست- محیطی نیز جواب می دهد .
جامعه دودمانی هخامنشی بسرعت جای خود را به جامعه دولت سالار می دهد. دولت با قرار گیری در راس هرم قدرت سازمان اجتماعی را بر مبنای طبقات مشخص زیر سازمان می دهد:
1- اشرافیت دودمانی:
2- مغان و رو حانیون
3- اشرافیت دهقانی
4- بازرگانان و پیشه وران
دوم :مرحله پیداش «نو – شهرها»و تجربه سازماندهی
فرو پاشی دولت هخامنشی سبب می گردد تا جوامع شهری و روستایی دچار نابسامانیهای فراوان گردند . ورود و رسوخ روابط اجتماعی- فرهنگی یونانی نشأت گرفته از جامعه اشرافی برده دار متکی بر تقسیم کار اجتماعی سبب دگرگونی و آشفتگی روابط اجتماعی – فرهنگی منبعث از جامعه سالار متکی بر وحدت اجتماعی کار می گردد.
تلاقی دو فلسفه یکی متکی بر فرهنگ و سلطه روابط فرهنگی و دیگری متکی بر مدنیت و سلطه روابط مادی ، سبب می گردد تا مفهومی جدید از «شهر » پیدا شود شهری که هم بتواند هاله ای از «شهر – دولت» هلنی باشد و هم سایه ای از «شهر-قدرت» پارسی.
شهر پارسی – هلنی در مکانی استقرار می یافته است که :
یکم: در جوار و یا در نزدیکی راههای ارتباطی و جاده های اصلی قرار داشته باشد.
دوم: در کنار قلعه نظامی و یا شهر قدیمی مستقر در منطقه ای مملو از روستاهای پیرامونی باشد .
سوم: از دیدگاه سوق الجیشی قابل تأمین باشد
بنا بر این« شهر پارسی – هلنی » در بدو تولد خویش شهری نظامی است . شهری است که بر مبنای شهر – دولت یونانی شکل می گیرد. خود مختاری که کم و بیش از طرف دولت سلوکی پذیرفته می شوذ با این استثنا که در حقوق بین شهر و دولت ،کلام نهایی از آن دولت سلوکی است .
سوم: مرحله تعمیم شهر گرایی و شهر نشینی و تجربه ساماندهی سرزمین
شار پارتی در دولت اشکانی
جامعه ایلی همراه با جامعه رو ستایی و بخشی از جامعه شهری –بخشی که نه به منزله شهروند بلکه به عنوان «خارجی » تلقی می شد – موفق می گردند تا دولت اشکانی را بر پهنه وسیعی از ایران آن روز گاران مستقر سازند. هماهنگی و همنوایی سه جامعه تحت سلطه این دولت سبب می گردد تا دولت قدرتمند اشکانی نزدیک به شش قرن اقتدار خود را بر سرزمین بگستراند ، بازرگانی را رونق بخشد ، روابط کالایی و پولی راغ ارتقا بخشد و از آن ره به شهر نشینی و شهر گرایی شتاب دهد.
بازگشت به مفاهیم سرزمینی – بخصوص شیوه پارسی – در ابعاد زیست و تولید و به روز کردن آنها سبب میگردد تا دولت اشکانی شکلی کاملاً متفاوت از نحوه استقرار و زیست را سازمان دهد
شار پارتی در دولت اشکانی محل استقرار طبقه اجتماعی می گردد . طبقاتی که بخوبی نشانگر دگر گونیهای تاریخی هستند که از دولت هخامنشی تا دولت اشکانی رخ داده است بدیند قرار:
1-اشرافیت دود مانی
2- دیوانسالاران و نظامیان
3- مغان و رو حانیون
4- اشرافیت دهقانی
5-با زر گانان و پیشه وران
دولت اشکانی با تخریب سازمان کالبدی دولت سلوکی ،مظهر آن یعنی «شهر پارسی – هلنی » را نیز دگرگون می کند و با ادغام این شهر با محیط اطرافش نظم اندامواره و خود انگیخته محیطی را بر نظم منطقی و برنامه ای آن تحمیل می نماید و بدین ترتیب شهر قدیمی را سازمان جدید مستحیل می کند .
ساز ماندهی کالبدی – فضایی درون شار کم و بیش همانی است که در شار پارسی وجود می داشت ،بدین معنی که :
1- دژ حکومتی
2- شار میانی
3- شار بیرونی
ب :بالندگی مفهوم شار و سازمان یافتگی کامل آن
شار پارتی در دولت ساسانی (قرن سوم تا هفتم میلادی)
ظهور دولت ساسانی در واقع اولین حرکت جامعه شهری برای رسیدن به قدرت است . تا قل از این ، حکومت همیشه از آن جامعه ایلی بود که با جنگ و ستیزه های خود دولتهای پیشین را از آن خود کرده بود .
ولی نطفه اصلی این دولت در «شهر» بسته شد و نظریه پرداز اصلی آن در فضای جامعه شهری پرورش یافته بود . به همین دلیل است که شهر پایه نهادهای اجتماعی- اقتصادی ، فرهنگی – سیاسی و بازرگانی – اداری دولت ساسانی می گردد.
ایجاد طبقات منظم اجتماعی و جایدهی سه جامعه ایلی ،دهقانی و شهری تحت سلطه در این طبقات اجتماعی به دولت متمرکز و قاهر ساسانی امکان میدهد تا به نوعی «نظام کاستی» در سازمان اجتماعی دست یابد و بدین ترتیب از آمیختن طبقات و دخول افراد از طبقه ای به طبقه دیگر جلوگیری کند.شهر مکان اصلی استقرار طبقات برتر اجتماعی است . این طبقات عبارتند از:
1- مو بدان و مغان
2- جنگاوران و سپاهیان
3- دبیران و پز شکان
4- دهقانان
دردولت ساسانی است که تعابیر و تفاسیر جدیدی از نحوه استقرار حکومت زیستی در پهنه سرزمین تحت سلطه آن رخ می دهد . ساتراپ ها یا سرزمین های منطقه پهناور در اختیار فرماندارانی قرار می گیرد که به نمایندگی از دولت ساسانی بر آنها حکم می رانند.
مالکیت عمومی از آن دولت ساسانی می گردد که می تواند در مواردی به مالکیت جمعی ایلی بدل گردد ویا به مالکیت خصوصی روستا یی و یا شهری ،دو زیر مجموعه ای که هر آن می توانند از سوی مجموعه بالاتر (مالکیت عمومی ) نفی می گردند .
در سازمان فضایی جدید کشور ،دفاع از کشور به شهر هائی که کاملاً از دیدگاه نظامی تجهیز یافته اند ،شهرهای سرزمین های میانی ،نقش حفاظت و حراست از شبکه های آمد و شد جاده ای را بر عهده می گیرند و شهرهای سرزمین های درونی عملاً به کار تولید می پردازند . هر سه گروه از این شهرها عملاً همان مفهوم کهن شار را معنا می بخشند .
شار ساسانی چون شار پارسی در دولت هخامنشی ، بر مبنای باورهای دینی و متأثر از مقوله جهان بینی ساخته می شود . شهر معمولاً به حصاری ختم می گردد که چهار دروازه به چهار سوی عالم داشته باشد که خود یاد آور جهات اربعه و عناصر اربعه نیزمی باشد.
این توصیف از چهره کالبدی و سازمان فضائی شار ساسانی نشان میدهد این مورد نیز دولت ساسانی خود را به ساخت و ساز کهن دولت هخامنشی رجوع است و یا به هنگام کردن شار پارسی این دوران .شار خود را شکل بخشیده است . این شار از دیدگاه ریخت شهرهای مرکب از فضاهای زیر است :
1- دژ حکومتی
2- شار میانی
3- شار بیرونی
4- بازار
5- میدان
شهر نشینی و شهر گرایی «شهرسازی» در دروان اسلامی
شهر دوران اسلامی مفاهیم دیگری را در خود دارد : این شهر چون شار دوران ساسانی [هر-قدرت] نیست ، مکانی نیست که بیانگر حکومت قاهرة مرکزی باشد . در این شهراز زندگی شهر دولتهای یونانیو رمی خبری نیست . شهر دوران اسلامی ، چون شهر قرون وسطایی نسبت به منطقة پیرالمونش امتیازات خاصی را ندارد . چون شهر از قوانین مدونجهان بینی اسلامی تبعیت می کند و در این قوانین امتیازات استثنائی برای مردمان وجود ندارد . شهروند شهردوران اسلامی چون روستایی و یا ایلیاتی معتقد به جهان بینی اسلامی ، فقط و فقط فرمانبردار احکام اسلامی ، امام ، خلیفه ویا نماسندگان آنهاهستند ، بنابراین شهر دارای زندکی مستقل و خاص با مقررات و امتیازات متفاوت نیست و بدین قرار تفاوتی بی شهر و ده جز تفاوتهای کالبدی ناشی از جمعیت ، استقرار دیوانها ، جامع و ...وجود ندارد .
وجود شهر برای دولت اسلامی به عنوان یک ضرورت تلقی می گردد .در شهر است که وظایف و آرمانهای دولت اسلامی تبلور می یابد ، در شهر است که امکان تحقق فرامین و اجرای سمقررات صدره از سوی دولت اسلامی فراهم می آید . بنابرایم جامعة شهری در دولت اسلامی نقشی به مراتب فراتر را از همسانهای خود در دولتهای کهن به عهده می گیرد.
عوامل مشخصه در شهر در دورة اسلامی
الف : مسجد
با توجه به اینکه دولت اسلامی در شهر تولد می یابد و با توجه یه اینکه تشیل ایندولت برای اویلن با در [مسجد] صورت می گیرد ، بابراین وجود مسجد جامع به یکی ازمشخصات اصلی شهر دورة اسلامی تبدیل می گردد .
ب – بازار
استقرار دولت اسلامی و تسلط آن بر کشورهایی با قوانین و مقررات تجاری بس گسترده ، سبب می گردد تا دولت از سوئی از همةاین مقررات و قوانین بهره برد و از سوی دیگر آنرا با موازین شرعی هماهنگ کند .
ج- محله
به هنگام تشکیل امپراطوری تمرکز و سپسغیر متمرکز اسلاکی، رجوع به سازمان اجتماعی کهن شهری در سرزمینهای مفتوحه بسرعت نجام می پذیرد. گواینکه دیگراز تشکیل محلات برحسب نظام کاستی یا شروندی خاص خبرینیست ولی در مقابل با ایجاد محلاتی بر حسب قوم و قبیله ، نژاد مذهب ، زبان ، فرقه و ... مواجه هتسیم .
شهرنشینی ، شهر گرایی و [شهرسازی ] در دوران متقدم اسلامی
شهر در دولت اسلامی مقامی خاص دارد ودر تمامی دوران اسلامی صرفنظر از مکان و یا زمان پرداختن به شهر ، سازمان دادن آن و یا پایه نهادن آن از مشغولیات ذهنی ، آرمانیو قدرت نمائی دولت اسلامی در آغاز و دول اسلای در روزگاران بعدی بوده است و در دوران متقدم و در سرزمینهای پهناور امپراطوری نو بنیاد اسلامی سیاست شهر سازی خاصی تدوین گردید ه به طور عمده و رسمی دو گونه شهر را مد نظر قرار می داد :
اول : شهرهای قدیمی که دروازه های خود را – چه به زور یا به رضا – بر روی دولت اسلامی گشودند.
دوم : شهرهای نو بناد ، این گروه از شهرها عمدتاٌ پایگاههای نظامی هستند که دولت اسلامی برا حفظ ارتباط سپاهیان خود با مبدأ حرکت آْنها بر پا می کند . این گونه شهرها ، گاه برای رونق اندافتن شهرهای قدیمی نیز ساخته می شد .
ساخت و سازمان شهراز قرن یکم هجری تا قرن چهارم هجری (1تا11میلادی )
شکل گیری دولت اسلامی ، بازسازی مفاهیم کهن
این دولت با در دست گرفتن همةعوامل تولید ، در هرسه بخشکشاورزی صنعت و بازرگانی ، عملاٌهمان نقشی رادارا می شودکه دولتهای کهن ایرانی به مدت نزدیک 15 قرن آن رار سازمان داده و ایفاکرده بوند . با تفسیر شریعت اسلامی ، دولت عباسی در ورای طبقات اجتماعی قرار گرفته و با استقرار دیوانهای متعد که عمدتاٌ از دیوانهای عهد ساسانی تقلید شده بودند ، مالکیت عالیه دیوانی را بر همة ابزار و عناصر تولید می گستراند . امری که قبلاٌ به صورت مالکیت پادشاهی ، مالکیت پرستشگاهی ، مالکیت دولتی، مالکیت جمعی شهر و یا روستا وجود می داشت .
ایجاد دیوان وزارت و نقش فاقئه ایکه وزیر به عنوان عامل سیاسی بر سرزمینهای تابعه بر عهده می گیرد ، باز خوانی و باز تولید همان نقش در روزگاران پیشین است .
دولتی اینچنین دیوانی و جامعه ای اینچنین تابع دیوانسالاری ، بازتاب خویش را در مکان استقرار اصلیدیوانها یعنی ، شهر ، بازمی یابند . شهر بار دیگر منطقة تحت نفوذ خویش را تعریف می کند و خود نیز از آن تعریف می یابد .
برای شهری اینچنین ، لاجرم الگوئی باید . بغداد پی افکنده می شود به شکل دایره در کنارة دجله ، چهار دروازه با شکوه و بزرگ که به چهار راه اصلی کاروان باز می شدند ... و به میدان بزرگ شهر می رسیدند که در میانة آن کاخ خلیفه و مسجد جامع بنا گشته بود... و در پیرامون آنها هیچ بنائیجز ساختمانهای نگهبانی قرار نداشت ... در اطراف میدان خانه هایامرا و نزدیکان خلیفه ودیوانها قرار نداشت ... میان دروازه های بزرگ کوی و دروازه های دیگر قرار داشت .
تولد مفهوم جدیدی از شار ، تولد سبک خرسان در زمینه های هنری و ادبی
تشکیل دولت سامانی در ماوراءالنهر و خراسان بزرگ در قرن دوم هجری قمری (قرن نهم میلادی ) را شاید بتوان به اعتباری اولین دولت ایرانی بعد از حملة مسلمانان به ایران دانست .
حکومت نسبتاٌ پایدار و طولانی این دولت سبب می گردد تا نهضتی اغاز شود که بدرستی از سوی بسیاری از محققین به عنوان تجدید حیات علمی و ادبی ایران دورة اسلامی نامگذاری شده است .
دولت سامانی با بازسازی نوسازی سازمانهای کهن ، عملاٌ به شروع نهضت دیوانی کمک می کند . نقش وزیر در دولت سامانی مشخصاٌ همانی است که در دوران پیش از اسلام وجود می داشت امیر و سلطان سامانی در ورای طبقات اجتماعی است . سلطنت او هم آسمانی است – به نمایندگی از خلیفه در رأس امور مذهبی است – و هم زمینی است چون بر امور عرفی حاکم است .
امنیتی که دروة سامانیان احساس می شد و ازبین رفتن حملة اقوام کافر بیابانگرد ، موجب رش و رونق مداوم اطراف شهر در خرسان و ماوراءالنهر گردید .
شهر چون الگوی کهن خویش به دیوارهایش محدود نشده و منطقه ای بش گسترده را در خود می گیرد ، هم شهر اصلیرا در بر نی گیرد و هم روستای نزدیک آن را ، پیرامون باروی سمرقند 12 فرسنگ است و 12 دروازه دارد .
دیوارهای جسیمکه ر اطراف شهر – در معنای گسترده آن – کشیده شده به شهروندان اجازه می دهد که فعالیتهای کشاورزی را حتی در درون شهر نیز رونق بخشند، همان گونه که روستاییان را مجازمی داردکه در فعالیتهای صنعتی و صنایع دستی نقش عمده ای بازی کنند.
ساخت و بافت بار از قزن چهارم تا قرن هفتم هجری قمری (11تا14میلادی)
گذار از شار آزاداندیش دوران دیالمه به شار قدرمتند و قاهر دوران سلجوقی وخوارزمشاهی
قرن چهارم هـ.ق.(11میلادی) مترادف است با اوج دگرگونیها و تجدید حیات علمی و ادبی در ایران ، دستیابی بهاین قله باعث پیدایش تفکری مبتنیبر استقلال سیاسی – مذهبی از دولت مرکزی بغداد می گردد .
قدرت رسیدندولت بوییان با آرمانهای مذهبی – بومی ، تحئلی کلیدر تمامی زینه های هنری ادبی ، سیاسی – اقتصادی ، اجتماعی – فرهنگی وکالبدی – فضائی را نشان دارد . بازگشت و ابداع مجدد مراسم کهن ایرانیدر چار چوب نظریه ای مذهب شیعه – در تقابل با نظریه های حاکم و غالب در دولت عباسی – تحولی کلی در همة زمینه ها اجتماعی ، اقتصادی را به وجود می آورد .
با مراجعه به دستاوردهای دولت سامانی در زمینه دگرگونی مفهوم شار ، بقایای نظام کهن دژی ، شارستانی در خطة میانی ، جنوبی و جنوب غربی ایران از میان برداشته می شود . انقلاب فرهنگی در اوج خود به انقلاب شهری منجر می شده و شهر با مراجعه به مفاهیم اولیه شهر اسلامی، مکانیمتعلق به تمامی اقشار و طبقات اجتماعی می گردد . آزاداندیشی دولت بوییان سبب مب گردد تا آموزش نقش عمده ای یابد و مدرسه به عنوان یکی از عناصر پایه ای شهر و شاردر این دوران خودنمائی کند .
از دیگر دستاوردهایاین قرن ، شکوفائیانجمن های صنفیاست ، نقشی که این انجن ها در تقابل و یا توافق بادولتها بازی می کنند ، سبب می گردد که در اوج شکوفائی تجدیدحیات علمیوادبی کشور ، یعنی در قرن چهارم هجری قمری آ این انجمن ها گسترش یافته و سازماندهی گردند . دولت علاوه بر آنکه بر همة ابزار و وسایل تولید مالکیت دارد ، خود به سازماندهی صنوف نیز می پردازد.
انجمن های صنفی در سار دورة اسلامی و در قرن چهارم هجریبه گونه ای سازمان داده شده اند که تحت سلطه و سیطره شدید سازمانهایغیر صنفی و به عبارتی مشخص تر دولت قرار داشتند .
نظارت شدید دولت بر امور صناف ه به معنای تقابل دولت و اصناف است ، بلکه بدانعلت است که دولت و بازار در هم تنیده اند و غیر قابل تفکیک هستند . و این تأکیدی کامل بر وحدت اجتماعی مار و مانعی عمدهبر سر راه تشکیل طبقات اجتماعی به معای قرون وسطایی در اروپا .
بر خلاف قرون وسطا در اروپا انجمن های صنفی فقط صنعتگران و بازرگانان را شامل می گردد ، در شار دوره اسلامی از همان آغاز تشکیل ، این انجمن ها مة حرف و پیشه ها را شامل می گردند ، منابع بیشماری به جا ماندهاز این روزگاران ، مثلثهای بسیاری ازصنوف حتی صنف رقاصان ، گدایان و ... را به دست می دهند .
مبانی شهرسازی در این دوره همانی است ه در ماوراءالنهر و در دولت سامانی تعریف گردیده و با مفاهیم نظریه ای دولت بوییان وفق داده شده است ، بکارگیری این مفاهیم وآن مبانی در خطة مرکزی ، غربی و جنوب غربی کشور سبب شده است تا از ین دوره – قرن چهارم هجری 0 به عنوان مرجع شهر سازی و تفکر شهری کشور یاد شود .
ساخت و سازمان شهر از قرن هفتم تا قرن یازدهم هجری قمری (4 تا 17میلادی )
فروپاشی سازمان شهری و ابداع مجدد مفهوم
سازمان شهری گسترده وکارا بر مبنا وحدت اجتماعی کار در تمامی ابعاد آن و حمابت وسیع وگسترده دولت ساز چنین سازمانی به عنوان ستنظیم کننده امر و آبادانی از دیگر سوی ، چنان مراحلیاز تحول را پیداکنند که خطوط آن علی رغم حماه ویرانگر مغولتا این روزکاران باقیماند . یورش مغول در قرن هفتم هجریقمری (سیزدهم – چهاردهم میلادی ) نقطه پایانی بر این تحولاست .مغول بنیانهای سازمان شهری کشور را از هم می گسلد و شهر گرایی را نزدیک به یک قرن بی معنا می سازد .
روشهای سازمان یافته و نظریه پردازی شده زمین داری و اقطاع به تبع قوانین مغولی و[یاسا] از میان برداشته می شوند .نظ بدوی ، نظم برتر را در هم می کوبد ، بیگاریهای وسیع در مقیاس روستا و شهر ، و مالیاتهای سنگین بر کسب و پیشه وران شهری از یکسو وعاملین تولید صنعتی از دیگر سوی ، سبب می گردد تا توان تولیدی سرزمینهای مفتوحه از میان برداشته شود .
نسل کشی وسیع در همة سطوح ، سبب می گردد تا صاحبان کلام و اندیشه در همة رده ها از میان برداشته شوند و با آنان ، دفتر حدود چهارصد ساله نهضت ادبی ، علمی ، هنری ، فنی و ... یاران دوران اسلامی بسته گردد . بذر برداسته شده از این نهضت را مغولان خود ، نا آگاه در هجومهایشان به اروپا حواهند برد و خمیر مایه [رنسانس] را فراهمخواهند آورد .
نبود پایه های عمیق جهان بینی، فلسفی و عقیدتی سبب می گردد که آثاراجتماعی و فرهنگی هجوم مغول بر فلات ایرن بسیار ناچیز باشد. ایلخانیان مغول با تسلیم به جهان بینی اسلامی در هر منطقه ای بز سرزمینهای مفتوحه به تمدن و فرهنگ آن منطقه گردن می نهند واینچنین است که ایلخانیان مغول در فلات ایران ، رنگ و بوی تمدن ایران دوره اسلامی را به خود گرفته و سعی بر آن می کنند تا خود بر آن بیفزایند.
نیود دولت متمرکز ، حضورقوانین مغولی ، علی رغم تلاشهای بسیار برای تعدیل آنها ، و ایلغارها و ست ورزیهای ایلخانیان مغول ، منحر بدان می گردند تا بسیاری از مردمانگرداگردشهرهایی جمع شوند که خان مغول در آنجا استقرار و مقام گزیده است . هم از این روست که در طول حکومت خانها و ایلخانیان مغول و حتی پس از آن در زمان گورمانیان ، نه با یک شبه شهری بلکه با تک شهرهای متمرکز مواجه می گردیم . تبریز اولین نمونه از این دسته شهرهاست .
درک تاریخ گذشته و تلاش دولتهای در امر عمران آبادانی، خانمغول بر آن می دارد تا او نیز تبریز را سامان دهد .
نبود دولت مقتدر با مفهومی که در دوران قبل از حملة مغول وجودمی داشت ، سبب مب گردد تا حکومتهای محلی بزرگ و یا کوچکی شکل گیرند که همیشه از مفهوم دولت به معنای دقیق کلمه تهی بودند . بدین ترتنیب به مدت طولانی مفهوم شبکه شهری بی معنا می گردد .
حکومت آلمظفر در کرمان ، شیراز و یزد و ... همه و همه سبب گردیده اند تا شهرگرایی و شهرنشینی رشد آرام و مجدد خودرار شروع کند و سبک آذری در هنر و ادبیات و معماری جای خود را بازیابد و امر تولید ، توزیع و مبادله رونقی مجدد یابند. ولی این تلاشها هیچ گاه وفق نگردید که سازمان تولیدی کشور را به قبل از حمله مقول برسانند .
حملة مقول و تقابل آن با دول اسلامی در ستیز با اروپای برخاسته از دوران فدودالیزم به [شهر – جمهوری] و [شهر- دولتهای] قدرتمد اروپا در این دوران امکان می دهد تا اولین نائیها و برداشتهای خود را با شرق از طریق گسیل سیاحان و مأموران حکومتی به انجام رسانند . تعاریف نخستین سیاحان اروپائیاز سرزمینهای بازدید شده ، بخوبینشانگر حضیضو فروپاشی تمدن شهری و سازمان تولیدی در این سرزمینهاست .
با وجود اینکه از دیدگاه معماری وهنری شاهکارهای بی بدیلی در این دوران خلقشده اند و گوا اینکه الگوهای کهن شهر سازی مورد بازنگری و ابداع مجدد واقع شده اند و نشان از حفظ و نگداریو زنده بودن سنتهای شهرنشینی و شهرسازی دارند ، ولی بدانعلت کهاین گونه ها در پهنه ای وسیع در مقیاس کشور مورد استفاده واقع نشده اند و بدان علت که مواردی بیش نیستند ، نمی توان از زندگی شهری در معنای گسترة آن صحبت داشت . ولی این را نیز نبایداز یاد برد که شهر کماکان به عنوان مرکزیت منطقه تابعة خویش ، مفهوم منطقه ای خویش را حفظ می کند و هر کجا که صحبت از حکومتهای محلی است ، بلافاصله شهری که حکومت در آن مستقر است رخساره می نماید و به عنوان سمبل و نماد معنامی یابد .
سه قرن ایلغار و ویرانی موفق نمی گردد مفهوم وحدت اجتماعی کار در هم شکندو از آن ره شکل گیری طبقات اجتماعی را به مفهوم اروپایی آن فراهم آ ورد .
علی رغم تشکیل حکومتهای محلی که بنا سنت تاریخی داعی ملی و سراسری بودن را نیز دارند مانند حکومت افشاریه و حکومت زندیه و علی‌رغم قدرتمندی این حکومتها ، هیچ یک موفق نمی گردند تا به مفهوم دولتدر معنای تاریخی آن واقعیت مادی بخشند .
فروپاشی مفهوم دولت به معنای فروپاشی سازمان تولید و از آن ره دگرگونی قطعی در شیوه های زیست وتولید است . تأسیسات زیر ساختی ، شبکه های آبرسانی و آبیاری ، جاده ها ، کاروانسراها و ... دچار آسیبهای جدی گردیده و مبادله وبازرگانی به یک کلام امرتجارت دچار انحطاط می گردد .
شهر به معنای تبلورکالبدی – فضایی دولت قاهر مرکزی و نماد و نماینده مادی جهان بینی این دولت ، دورة انحطاط تاریخی خود را باردیگر آغاز می کند . شهر که در دولت صفوی با شهرهای نوخاسته اروپائی و شهر کهن دولت عثمانی، پهلو به پهلو میزند درست در زمانی این انحطاط تاریخی را آغاز می کند ، که شهر اروپائی دورة رنسانس را پست سرگذاشته و میرود که بستر لازم را برای تجلی انقلاب صنعتی فراهم آورد . شار قدرتمند ایرانی زمانی از رشد باز می ماند و فرودی سهمگین را آغاز می‌کند ، که شهر روپایی جهش تاریخی خود را آغاز کرده است . آن فرود واین اوج به هیچ تردیدی تبلور کالبدی – فضائی ، فوپاشی و اعتلای روشهای زیست وتولید ، در اینجا و آنجا هستند .
بر عکس آنچه در قرون وسطیو سپس در دوره رنسانسدر اروپا رخ می دهد ، در ایران شار از مردمان تهی می گردد و موج عظیم مردمان برای یافتن و مأمن و پناه به مناطق تحت سلطة خان نظامی گسیل می گردند . کوچک شدن شهرهایبزرگ آن روزگاران ، چون اصفهان و شیراز ، تبریز وکرمان و ... نشان از این پریشان حالی عنصر شهرنشین دارد . همان گونه کهمؤلف تاریخ زندیه نیر بدرستی بر این امر گواهی می دهد : «قرن دوازدهم هجری در ایران قرن اغتشاش و هرج و مرج ، قرن سیزدهم هجی یکیپس از دیگری بر این کشور (خطه ای از کشور) حکومت کردند ، مردم شهر غالباٌ به امر داد و ستد وکسب و تجارت می پرداختند بقدری معدود و در عین حال آرام وصلح طلب بودند که در قرن دوازدهم هجری ، یعنی قرن حکومت قبایل و قرنیکه جنگ و قتل و غارت مایه مباهات بود ، صفت شهری یا «میرزا» مانند یک اصطلاح خفت آور استعمال می شد .
ساخت و سازمان شهر و تحول آن در دولت قاجار 1296-1165 هجری شمسی (1917-1789) میلادی
دگرگونی در مفهوم دولت ، دگرگونی در مفهوم شار
1226-1165 هـ . ش (1786 . م) ، یاران وارد دوره ای جدید از تاریخ جهانی می گردد ، دوره ای که طلیعة آن انقلاب 1789 فرانسه می باشد ، شهر اروپایی با این انقلاب مهر و نشان خود را بر همة تحولات بعد از خود می زند . انقلاب صنعتی را در خود می پروراند و از این ره سلطة خویش ر نه فقط بر محیط پیرامونی خویش بلکه تا افقهای دوردست می گستراند .
فرمت این مقاله به صورت Word و با قابلیت ویرایش میباشد
تعداد صفحات این مقاله 49 صفحه
پس از پرداخت ، میتوانید مقاله را به صورت انلاین دانلود کنید
دانلود با لینک مستقیم
دانلود مقاله گذری کوتاه بر تاریخ ایران 
