چگونگی پیدایش هندسۀ مسجد چهارایوانی گنبددار یا مسجد ایرانی در هاله ای از ابهام است و گونه شناسی ها، دسته بندیها و الگوهای متداول مساجد ایران نیز از این ابهام نمی کاهد . هندسه ، جانمایۀ هر نوع معماری است که با تعریف و تحدید آن، درک کالبدهای گونه گون آن نوع را آسانتر می کند . بنابراین برای شناخت شکل ایرانی مسجد ، بهتر است از چیستی سرچشمه های هندسی و چگونگی فرآیند پیدایش هندسۀ آن نیز پرسید. مقاله در آغاز، کهن الگوی مسجدها را بررسی و دگرگونی آن را هنگام ورود به دیگر سرزمین ها بیان می کند . سپس با شناسایی شماری از نخستین مسجدهای ایران ، به جستجوی سرچشمه ها برآمده ، به چگونگی پدیداری این مسجدها از دیدگاه هندسی پرداخته و دستاوردهای این تجربه های نخستین را برای سده های پسین برشمرده است . در ادامه ، با بررسی مساجد ساخته شده در نیمۀ نخست هزارۀ اول هجری و با نمایاندن ردپای سه گونۀ هندسی بدست آمده از دورۀ پیشین ، به دسته بندی و تحلیل هرگونه می پردازد.
سپس دو گرایش بعدی میان این گونه ها شناسایی و به نمونه های آن تا روزگار کنونی اشاره می شود . سرانجام ، با پردازش فرآیند تاریخی گرایش به همگرایی در یکی از نخستین کارگاه های تجربی ، نشان داده که پیدایش چنین هندسه ای برای مسجد ایرانی ، برآیند هندسی آن سه گونۀ بنیادین مسجد در ایران است.
همگرایی سه گونه بنیادین هندسی و پیدایش هندسه مسجد ایرانی